Trạng nguyên Vũ Giới xuất thân từ quê hương và gia đình từng vang bóng một thời bởi có nhiều người đỗ đại khoa và làm quan to trong triều.
Quê hương ông, xã Lương Xa, huyện Lang Tài, Kinh Bắc (nay là làng Lương Xá, xã Phú Lương, huyện Lương Tài, Bắc Ninh) có tới 8 vị đậu tiến sĩ. Trong đó trước Vũ Giới đỗ có hai vị đỗ đầu là Vũ Kính và Phạm Quang Tiến.
Ông Vũ Kính (Lịch triều hiến chương loại chí chép là Vũ Cảnh) là thân phụ của Vũ Giới, đỗ đầu khoa Giáp Thìn (1544) năm Quảng Hòa thứ tư đời Mạc. Khoa thi này không lấy trạng nguyên nên Vũ Kính được lấy đậu Đình nguyên Hoàng giáp. Hoàng giáp Vũ Kính làm quan tới chức Tả thị lang bộ lê, chưởng hàn lâmviện sự, tước hâu. Ông nôi tiêng là thây dạy giỏi, có nhiêu trò hiên đạt, trong đó có người cùng làng là Phạm Quang Tiến.
Thám hoa Phạm Quang Tiến thủa nhỏ vang danh thần đồng. Tương truyền rằng năm ông lên 2 tuổi mẹ đã dạy đọc sách. Mẹ viết ra một dòng đọc song đốt liền, bắt đọc lại, ông vẫn đọc không nhầm lẫn. Đến khi đi học thày Vũ Kính, ông đọc mỗi trang sách một lần rồi tự tay châm lửa đốt, người ta đố ông đọc lại, ông đọc chẳng sai một chữ. Khoa thi Nhâm Tuất (1562) năm Thuận Phúc thứ 11 đời vua Mạc Mậu Hợp, Phạm Quang Tiến đỗ đầu, gọi là đình nguyên thám hoa. Vua cử đi sứ phương Bắc, ông bị cảm và mất trên đường đi công cán.
Trước Vũ Giới, làng Lương Xá có hai vị đỗ tiến sĩ, làm quan tới chức Thượng thư trong triều. Đó là các ông Vũ Cẩn và Lương Phùng Thìn.
Ông Vũ Cẩn, tự là Thuần Phu (có sách chép là Vũ Cận) là em ruột Hoàng giáp Vũ Kinh, chú Vũ Giới. Năm Quang Bảo thứ hai triều Mạc (1556), ông đậu tiền sĩ. Năm Diêm Thành thứ 3 (1580) được cử làm phó sứ sang Trung Quốc nộp cống bổ sung cho triều Minh. Khi về làm quan được thăng đến thượng thư, tước Xuân giang hầu.
Ông Lương Phùng Thìn (có sách chép là Lương Phùng Thời) hiệu là Đôn Phu, đậu tiến sĩ khoa Quý Sửu (1553) năm Cảnh Lịch thứ sáu đời nhà Mạc. Năm 1581, ông phụng mệnh sang sứ Trung Quôc, khi vê làm quan đên Thượng thư, tước Lương khê hâu. Sách Toàn Việt thi lục còn ghi 3 bài thơ của ông.
Đến tuổi trưởng thành, Vũ Giới lại kết hôn trăm năm với con gái thượng thư Hoàng Sĩ Khải.
Hoàng Sĩ Khải, hiệu Lãn Trai, người làng Lai Xá, huyện Lang Tài (nay thuộc huyện Lương Tài, Bắc Ninh). Ông xuất thân từ trong đội quân Vũ lâm, đậu tiến sĩ khoa Giáp Thìn (1544) cùng khoa thi với Hoàng giáp Vũ Kính. Hai ông bạn đồng khoa đã ước hẹn se tơ kết tóc cho con trai, con gái của nhau. Hoàng Sĩ Khải cũng làm quan với triều Mạc, được cử đi sứ nhà Minh. Rồi ông được thăm làm Thượng th bộ h kiên Quốc tử gin tế tu, tớc Vinh Kiu bá, sau thăng thiêu bảo Vịnh Kiêu hâu. Ong cũng là một tác giả tên tuôi với những tác phâm như Tứ thời khúc” “Sứ trình khúc” “Sứ Bắc quốc ngữ thi tập”…
Sinh ra trên một mảnh đất trù phú về khoa bảng, có nhiều người tài kinh bang tế thế đang ở thời thượng phong thăng tiến, trong một gia đình nho giáo, quan lại cao cấp (chú ruột và bố vợ làm thượng thư), Vũ Giới sớm được tắm mình trong không khí hiêu học của quê hương, gia đình. Mặt nữa Vũ Giới cũng chăng phải tấm sư học đạo khó khăn như nhiều nho sinh khác, chính thây dạy học là thân phụ của minh – Hoàng Giáp Vũ Kinh. Ngay từ nhỏ, Vũ Giới đã tỏ ra thông mân khác người, đặc biệt là tài đọc sách thì khó ai sánh kịp. Chăng bao lậu, ông đã am hiêu từ thư (Đại học, Trung dung, Luận ngữ, Mạnh tử) và thâm nhuân ngũ kinh (Kinh thi, Kinh thư, Kinh dịch, Kinh lễ, Kinh xuân thu). Rồi thì những sách kinh điến như Cương mục, Tá truyện, Chu lê quảng nghĩa, Đại học diên nghĩa… kể có tới hàng nghìn quyên ông đêu tìm đọc và thâu suốt những chân nghĩa sâu xa… Người đương thời nói răng, kẻ thông minh tài trí thì nhiêu, nhưng người ham đọc sách đên như Vũ Giới thì thật là hiếm lắm!
Vũ Giới ứng thí khoa thi Đình năm Sùng Khang thứ mười hai (1576) thời Mạc. Khoa này lấy đỗ tiến sĩ 18 người. Vũ Giới đậu Đình nguyên trạng nguyên. Có sách chép ông đậu trạng nguyên khoa Đinh Sửu (1577). Nhưng theo sách “Lịch triều hiên chương loại chí”thì năm Đinh Sửu thi chê khoa, lây đô 5 người, ông Lê Trạc Tú, người huyện Lôi Dương (nay là huyện Thọ xuân, Thanh Hóa) đồ đâu đệ nhất giáp, không lấy trạng nguyên. Quan tân trạng 36 tuổi đầy tài năng lần lượt được thăng quan tiến chức: Tham ty hàn lâm viện sử, hữu lang bộ hộ, Hàn lâm thi giảng và cao nhất là Thượng thư lại bộ (tương đương như chức Bộ trưởng ngày nay)
. Trạng nguyên – Thượng thư Vũ Giới đã ghi thêm vào bảng vàng khoa bảng và quan tước của gia đình và quê hương Lương Xá:
– Gia đình: 1 trạng nguyên (Vũ Giới), 1 đỗ đầu đình nguyên hoàng giáp (Vũ Kính), 3 người làm đến chức Thượng thư (Vũ Cấn, Vũ Giới, Hoàng Sĩ Khải)
– Quê hương Lương Xá: ngoài gia đình Vũ Giới, còn có một người đỗ đầu đồng thời làm đên Thượng thư là ông Lương Phùng Thìn. Và một người đỗ đầu nữa là đình nguyên thám hoa Phạm Quang Tiên. Người xưa vân gọi Lương Xá là đât tiên sĩ, đất thượng thư, quả thật không ngoa!.
Vũ Giới làm quan với nhà Mạc đên năm 1593 thì xảy ra việc Trịnh Tùng tiên quân đánh nhà Mạc rôi dựng lại triêu Lê. Chính vào năm này, lại bộ thượng thư Vũ Giới mắc bệnh và tạ thế, hưởng thọ 53 tuổi. Ông được an táng tại quê nhà, được đặt tên hiệu là Hòa An tiên sinh đạo học tôn sư.
Khi nói về trạng nguyên Vũ Giới và gia đình, có người đã thốt lên: “Một nhà cha con, chú cháu hiển đạt khoa danh như thế này quả là hiếm!” Đúng vậy nhưng cũng cân nói thêm: Một quê hương hiên đạt khoa danh như quê hương trạng nguyên Vũ Giới cũng là hiêm làm!
Bài viết được đăng trên website:http://hovuvovietnam.com/Trang-nguyen-Vu-Gioi-que-huong-va-gia-dinh-Tien-si-Thuong-thu_tc_304_309_1321.html
(n.d.)
