Vũ Miên (1718 – 1782) là hậu duệ đời thứ bảy của họ Vũ ở làng Xuân Lan, huyện Lương Tài, phủ Thuận An, trấn Kinh Bắc xưa, nay là thôn Ngọc Quan, xã Lâm Thao, huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh, một dòng họ có nguồn gốc từ làng Mộ Trạch xã Tân Hồng, tỉnh Hải Dương. Ông là con trưởng của Hương cống Vũ Khuê – Đặc tiến Kim tử vinh lộc đại phu, Công bộ Tả Thị lang Đông Các điện Đại học sĩ – Lan Khê Hầu. Vũ Miên sinh năm 1718, từ nhỏ đã là người thông minh xuất chúng, 15 tuổi thi đỗ đầu xứ, 18 tuổi đỗ Cử nhân, 31 tuổi đỗ Tiến sĩ khoa Mậu Thìn niên hiệu Cảnh Hưng thứ 9 (1748) Hội nguyên Tiến sĩ đệ tam giáp đồng xuất thân. Ông làm quan tới chức Hành Tham tụng tước Liên Khê Hầu, Nhập thị bồi tụng, Lại Bộ Thị lang kiêm Tế tửu Quốc Tử Giám, Quốc sử tổng tài. Tên ông được khắc ở bia số 71 tại Văn Miếu, Hà Nội và bia số 10 tại Văn Miếu, Bắc Ninh.
Tiến sĩ Vũ Miên là một người văn võ kiêm toàn. Ba mươi lăm năm làm việc dưới triều vua Lê Hiển Tông, Vũ Miên được giao giữ rất nhiều chức vị quan trọng ở nhiều lĩnh vực khác nhau như Tả Thị lang Bộ Lại, Tả Thị lang Bộ Binh, Tham tụng, Nhập thị bồi tụng, kiêm Tế tửu Quốc Tử Giám, Quốc sử tổng tài v.v… Là một vị quan liêm trung, chính trực, ở cương vị nào Vũ Miên cũng toàn tâm toàn ý nên được triều đình tin cậy, các quan đồng triều nể phục. Việc chúa Trịnh Sâm sai quan Trung sứ đến tận giường bệnh hỏi ông lời trăng trối cuối cùng, chứng tỏ Vũ Miên được nhà chúa mến đức trọng tài biết nhường nào. Tại từ đường họ Vũ Ngọc Quan (Di tích Lịch sử văn hóa cấp tỉnh) hiện có bức tượng tạc chân dung Tiến sĩ Vũ Miên bằng đá xanh khá lớn. Các nhà nghiên cứu của Bảo tàng Bắc Ninh xác định pho tượng có niên đại năm 1757 nghĩa là pho tượng có từ khi Vũ Miên còn sống. Đây cũng là một hiện tượng đặc biệt.
Đóng góp to lớn của Tiến sĩ Vũ Miên đối với nước nhà không thể không nói đến những thành tựu về lĩnh vực sử học. Khi làm Tổng tài Quốc sử quán, Vũ Miên được giao chủ biên nhiều bộ sử quan trọng như Đại Việt sử ký tục biên (1775), Đại Việt lịch triều đăng khoa lục (1779), v.v…
Vũ Miên còn nổi tiếng về thơ phú. Nhiều bài thơ chữ Hán của ông được tuyển trong tập Việt thi tục biên do Nguyễn Thu biên soạn và rải rác ở nhiều tập sách khác. Mặc dù rất giỏi chữ Hán nhưng Vũ Miên còn viết nhiều thơ chữ Nôm và còn tham gia dịch thuật. Những tác phẩm văn chương nổi tiếng của Vũ Miên còn để lại là Bắc sứ tự thuật viết bằng chữ Nôm kể về chuyến đi sứ từ Thăng Long đến Yên Kinh, Tam thiên tự lịch đại văn giải âm dịch từ tiếng Hán ra tiếng Việt và nhiều tác phẩm khác.
Tiến sĩ Vũ Miên là người con ưu tú của quê hương, những đóng góp của Vũ Miên với Lương Tài, Bắc Ninh nói chung và với quê hương Ngọc Quan, Lâm Thao nói riêng là vô cùng to lớn. Trước hết, Tiến sĩ Vũ Miên đã tiếp tục kế thừa và phát huy truyền thống khoa bảng của vùng quê Kinh Bắc, ghi thêm tên tuổi người Kinh Bắc vào danh sách những nhân vật trọng yếu quốc gia.
Với dòng họ và quê hương, Vũ Miên là người cắm ngọn cờ vinh quang nhất trong lịch sử khoa cử Nho học xã Lâm Thao. Điều quan trọng hơn là Vũ Miên đã có công định hướng, bồi dưỡng, giáo dục các thế hệ cháu con theo con đường khoa cử phụng sự Tổ quốc, hình thành truyền thống hiếu học cho quê hương và truyền thống quý báu ấy được duy trì suốt mấy trăm năm nay. Tấm gương sáng của Tiến sĩ Vũ Miên đã thôi thúc con cháu nỗ lực rèn đức luyện tài, tạo nên phong trào nhà nhà cho con theo học chữ thánh hiền, người người đi thi, nhà nhà vinh hiển ở Xuân Lan thời đó, làm nên một làng Văn học nổi tiếng, một Vọng tộc đất Lương Tài.
Con cháu của Tiến sĩ Vũ Miên có tới hơn bốn chục người học hành đỗ đạt, có hơn năm mươi anh em, chú cháu cùng thi và cùng đỗ, có người nhiều lần đỗ tú tài, có người thi đỗ khi mới 14 tuổi, có nhiều người làm quan to như Tham Đồng Đề lĩnh tứ thành Quân vụ Vũ Chiêu, Tham Tri chính sự Tĩnh nạn công thần Vũ Trinh, Hàn lâm viện Thị giảng Đại học sĩ Vũ Quyền, Hàn lâm viện Chế cáo Phụng chính đại phu Vũ Sảng, Hiếu quang điện Tự thừa Vũ Thường, Hàn lâm viện Thị độc Vũ Căn, Gia nghị đại phu Trị Khanh, Bố chính Phó bảng Vũ Giác, Bố chính Vũ Thực, Vũ Đĩnh, Án sát Vũ Vĩnh; có nhiều người văn chương vào hàng hoa quốc như Vũ Trinh, Vũ Quyền v.v…
Truyền thống học hành khoa bảng của thôn Ngọc Quan nói chung họ Vũ Ngọc Quan nói riêng luôn được phát huy ngày càng rực rỡ. Một dòng họ hiện có hơn ba trăm người đỗ đạt, nhiều người là Giáo sư, Phó Giáo sư, tiến sĩ, thạc sĩ, trong vòng 15 năm gần đây nhận được 3 bằng khen của UBND tỉnh Bắc Ninh và 2 bằng khen của Trung ương Hội Khuyến học. Thật rất đáng tự hào! Thành tích ấy thuộc về công tác giáo dục truyền thống của dòng họ mà người có công đầu tiên gây dựng nên truyền thống ấy là Tiến sĩ Vũ Miên.
Tiến sĩ Vũ Miên là niềm tự hào của quê hương Xuân Lan – Ngọc Quan. Ngoài những giá trị phi vật thể mà Tiến sĩ Vũ Miên đã mang lại cho quê hương, dòng họ, ông còn có công lao to lớn đối với công việc tôn tạo cảnh quan, xây dựng phát triển quê hương. Đương thời ông đã huy động các nguồn lực cải tạo hệ thống giao thông như bó vỉa lát gạch toàn bộ các trục đường làng, xây cổng đình, cổng làng, xây chùa, xây từ đường dòng họ. Tại chùa Sen (Sùng Quang tự) còn có tấm bia đá ghi bài ký của Tiến sĩ Vũ Miên khắc năm hoàn thành trùng tu ngôi chùa (1761).
Dấu ấn đặc biệt là Tiến sĩ Vũ Miên cùng với người em con chú ruột là Hương Cống Vũ Tể hiệu Thông Mẫn Tri phủ phủ Thiên Trường đã dùng bổng lộc triều đình ban tặng di dời và xây dựng ngôi đình làng về vị trí hiện nay. Ngôi đình được dân làng Ngọc Quan gìn giữ khá nguyên vẹn, năm 2003 được xếp hạng Di tích cấp quốc gia về giá trị kiến trúc nghệ thuật. Ghi nhớ công lao của các vị đối với quê hương, dân làng Xuân Lan đã tôn hai vị làm Hậu Thần. Hằng năm tới kỳ làng vào đám, dân làng lại tổ chức lễ nghinh rước Nhị vị Hậu Thần từ nhà thờ họ ra đình làng tế lễ mấy ngày, đến khi hết hội lại rước các Hậu Thần yên vị tại từ đường. Tục ấy vẫn được duy trì cho tới ngày nay.
Cụ Thượng! Đó là cách gọi tôn quý mà người Ngọc Quan, Lâm Thao khi nói về Tiến sĩ Tế tửu Quốc Tử Giám Vũ Miên. Thượng thư Vũ Miên, Tham tụng Vũ Miên, Tế tửu Vũ Miên, Quốc sử Tổng tài Vũ Miên! Những cụm từ ấy cứ ngân vang niềm tự hào kiêu hãnh trong lòng mỗi người dân Ngọc Quan, Lâm Thao nói chung, trong các thế hệ hậu duệ của Tiến sĩ Vũ Miên suốt mấy trăm năm qua.
Tiến sĩ Tế tửu Quốc Tử Giám Vũ Miên, người phất cao ngọn cờ khoa cử, người thổi bùng ngọn lửa văn chương, người xây móng đặt nền cho truyền thống khoa hoạn, truyền thống hiếu học của quê hương Ngọc Quan nói chung và dòng họ Vũ Ngọc Quan nói riêng. Làng Xuân Lan xưa, Ngọc Quan ngày nay mãi mãi tự hào là nơi đã sinh ra một danh nhân của đất nước, người đã làm rạng rỡ quê hương, vẻ vang dòng họ. Kế tục và phát huy sự nghiệp của Tiến sĩ Tế tửu Quốc Tử Giám Vũ Miên, các thế hệ kế cận đã không ngừng phát triển làm nên một Vọng tộc Lương Tài, một làng quan, làng văn học nổi tiếng.
Ba thế kỷ đã qua, nhân dân Ngọc Quan, Lâm Thao nói chung đặc biệt là các lớp hậu duệ của Tiến sĩ Tế tửu Quốc Tử Giám Vũ Miên vẫn luôn luôn trân trọng và giữ gìn các di sản mà Tiến sĩ Vũ Miên và các bậc tiền bối để lại. Ngôi từ đường gia tộc Tiến sĩ Vũ Miên đã được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa, khu lăng mộ Tiến sĩ Vũ Miên và các liệt tổ họ Vũ Ngọc Quan là một công trình kiến trúc bằng đá xanh hết sức đặc sắc. Từ đường của dòng họ được tu bổ tôn nghiêm. Làng xóm được xây dựng khang trang đẹp đẽ, công tác khuyến học khuyến tài hoạt động rất hiệu quả, công tác giáo dục truyền thống được Đảng, chính quyền, các gia đình dòng họ rất quan tâm. Tỷ lệ học sinh giỏi, học sinh đỗ đạt hằng năm luôn đứng đầu xã. Ngọc Quan luôn là đơn vị tiên phong trên các lĩnh vực phát triển kinh tế, văn hóa của xã Lâm Thao.
Ghi nhận những cống hiến của Tiến sĩ Vũ Miên với quốc gia, dân tộc, thành phố Hà Nội, thành phố Bắc Ninh, thành phố Đà Nẵng và thị trấn Thứa huyện Lương Tài đã có các đường phố mang tên Vũ Miên.
VŨ HOÀNG CHI
Trích từ: Thông tin dòng họ Vũ – Võ Việt Nam 2023
