Sách Kinh Lễ có dạy: “Tôn miếu vi tiên” nghĩa là: Người ta phải lấy thờ phụng Tổ tiên ở chốn tôn miếu làm trước. Sách Kinh Dịch cũng nói: “Hưởng tu dĩ chính thành dĩ nhân bản hữu tại dã”. Nghĩa là: Tổ tiên phải có miếu đường để hội tụ, thờ phụng Tổ tiên là điều chính đáng, là lòng thành kính, là cái gốc của con người ta ăn ở vậy.
Ý thức đạo lý sống ấy, đồng thời nhằm giáo dục các thế hệ cháu con đạo lý uống nước nhớ nguồn, bao đời nay người họ Vũ nói chung, họ Vũ Ngọc Quan nói riêng, luôn chăm lo đến việc xây dựng tôn tạo miếu đường. Họ Vũ Ngọc Quan hiện nay có cả một hệ thống nhà thờ gồm 12 ngôi, bao gồm nhà thờ Chính Tôn, Nhà thờ Đại Tôn của cả họ, Nhà thờ Tổ chi, nhà thờ Tổ ngành, Nhà thờ Nhánh, đầu ngành. Chỉ vài ngôi nhà thờ đầu ngành mới được xây dựng những năm gần đây, còn hầu hết các nhà thờ của họ Vũ Ngọc Quan đều được xây dựng từ mấy trăm năm trước. Ngôi nhà thờ cổ nhất của Vũ tộc Ngọc Quan là Nhà thờ Chính tôn.
Điều đặc biệt của ngôi nhà thờ này là không có mái che, không có cột kèo. Thường những công trình kiến trúc quy mô không có mái che dùng để tế lễ trời đất như Đàn Xã Tắc, Đàn Nam Giao, chứ các gia đình, dòng họ thì rất hiếm. Nghe các cụ nói ngày xưa được nhà vua cho phép mới được xây dựng ngôi nhà thờ này.
Nhà thờ chính tôn Vũ tộc Ngọc Quan.
Nhà thờ Chính tôn Vũ tộc Ngọc Quan được xây dựng vào nửa cuối thế kỷ XVIII, với cấu trúc hình chữ nhật rộng gần 10m, dài 22m, xung quanh có tường bao, phía trước có cổng cuốn và hàng cột trụ biểu hai bên. Bước qua cổng là bức bình phong hình cuốn thư trên có bài thơ ca ngợi vùng đất địa linh nhân kiệt nơi đây. Bên trong là hệ thống các bệ thờ. Bốn góc là bốn cây bàng cổ thụ tán che rợp cả không gian nhà thờ. Toàn bộ công trình được xây bằng gạch Bát Tràng. Nơi đây thờ 4 vị Tổ đầu tiên của họ Vũ Ngọc Quan là các cụ Phúc Học, Phúc Nhân, Phúc An và Phúc Phú. Cứ sáng ngày mùng 4 Tết, cả họ đến đây tế lễ tưởng nhớ, tri ân các Liệt Tổ và triển khai công việc trong năm của họ. Những đinh nam đủ mười tuổi nhất thiết phải đến đây làm lễ rồi mới được chính thức ghi tên vào sổ đinh của dòng họ. Tục làm lễ ghi tên vào sổ đinh đối với người đủ mười tuổi gần đây không còn thực hiện, song việc tế lễ tại nhà thờ Chính tôn và dâng hương mộ Tổ vào sáng mùng 4 Tết hằng năm vẫn duy trì đều đặn từ xưa tới nay.
Ngót 300 năm đã qua, mưa nắng bào mòn đã làm ngôi nhà thờ hư hỏng nhiều. Hàng trụ biểu và phần tường phía trước, vòm cổng, bức bình phong bị gãy đổ, sân nền bị bong tróc, bốn cây bàng cổ thụ bị bão quật đổ đã được trồng thay thế bằng cây trứng gà và vú sữa. Cuối những năm 80 của thế kỷ trước, dòng họ đã tập trung tôn tạo, dựng lại bức bình phong, xây lại cổng, tường bao, sửa sang lại các bệ thờ, nền nhà thờ trả lại dáng vẻ uy nghi của một ngôi nhà thờ cổ nhất thờ Tứ Vị Liệt Tổ của Vũ tộc Ngọc Quan.
Nhờ ân đức của tổ tiên, cháu con Vũ tộc Ngọc Quan không ngừng phát triển trên mọi phương diện. Sau mấy năm chuẩn bị, năm 2019, họ quyết định huy động cháu con đóng góp tôn tạo ngôi nhà thờ gốc: Nhà thờ Chính tôn. Diện tích, quy mô, bài trí vẫn giữ nguyên như cũ, chỉ thay thế vật liệu hoàn toàn bằng đá. Sau hơn 120 ngày dồn tâm huyết, sức lực, công trình tôn tạo Nhà thờ Tổ đã hoàn thành. Một công trình kiến trúc lộ thiên, bằng đá độc đáo hiện lên trên nền đất cổ. Nổi bật trước cổng là hai bức tranh tường khổng lồ mô phỏng phong cảnh làng cổ Xuân Lan xưa và Làng văn hóa mới Ngọc Quan ngày nay bằng chất liệu xi măng được các nghệ nhân đắp vẽ trang trí tuyệt đẹp. Những khóm hoa mẫu đơn, hoa hồng, hoa cúc khoe sắc, đơm bông rực rỡ hai bên thềm cổng.
Toàn bộ hệ thống cổng và tường bao với gần 100 bức chạm khắc tinh xảo khiến người ta choáng ngợp khi vừa bước chân tới nơi đây. Chiếc cổng cuốn ba tầng với hàng trụ biểu uy nghi sừng sững. Mặt trước cổng là ba chữ Khai tất tiên (Hiển danh nhờ Tổ) và đôi câu đối: Dữ thiên địa đồng nhất nguyên khí/ Vị tử tôn lập vạn đại cơ. Mặt trong cổng là hàng chữ Vũ tộc Chính tôn từ (Nhà thờ chính tôn họ Vũ) và đôi câu đối: Phát tích tự tằng Đông Mộ Trạch/ Thành danh chi hậu Bắc Lương Tài. Qua cổng là bức bình phong hình cuốn thư cao 168cm, rộng 215cm bằng đá nguyên khối. Mặt ngoài chạm nổi chữ Phúc, mặt trong chạm nổi bốn câu thơ: Thủy nhiễu phong tàng địa/ Danh cao quán nhất phương/ Thị hoàng duy ngã tổ/ Cảnh phúc giới vô cương (Nơi đây phong hòa thủy tụ, xem là đứng đầu vùng này chính là Tổ ta, cảnh phúc ấy thật vô cương). Bên trong có 5 bệ thờ với quy cách và trang trí khác nhau. Mỗi bệ thờ đều cấu tạo bởi 4 phần: đế, thân, mặt và thành. Tất cả đều được lắp ghép bằng đá thông qua hệ thống mộng chắc chắn. Những cột đứng, đường chỉ được soi bào, chạm khắc rất tỉ mỉ. Phần mặt các bệ thờ đều thiết kế bằng những tấm đá nguyên khối có độ dày từ 10 – 15cm, kích thước bệ lớn nhất là 215 x 125cm, bệ nhỏ nhất là 155 x 82cm. Chiều cao mỗi bệ thờ tính từ mặt nền từ 82cm đến 88cm. Phần lưng các bệ thờ tính từ mặt bệ cao 54cm, được chạm khắc uốn lượn theo hoa văn cung đình. Các phần chân bệ, thân, lưng đều được chạm nổi những hoa văn rồng phượng, hoa lá, mây sóng rất mềm mại và tinh tế.
Chính giữa là bệ thờ Trời Đất, Công đồng được thiết kế lớn nhất, cao nhất. Giáp tường là bức phù điêu bằng đá nguyên khối chạm khắc hình Lưỡng long chầu nguyệt. Hai bên là bốn bệ thờ bốn vị Tổ đầu tiên của Vũ tộc Ngọc Quan, nhưng hai bệ bên trong cao hơn, to hơn và gần bàn hương án hơn hai bệ phía ngoài. Trước bệ thờ là các bàn hương án cao 92cm, mặt bằng đá nguyên khối kích thước 148 x 115cm, dày 10cm, thiết kế như chiếu thư đang mở ra. Toàn bộ nền được lát đá xanh đen, chính giữa là chiếu đá hình chữ thọ màu hồng ngọc. Xung quanh là hệ thống tường bao cao trên 2m. Phần tường từ nền cao 155cm, được lắp ghép bởi 20 cột trụ đá với 26 tấm vách đá, mỗi tấm cao 70cm rộng 130cm mặt liền. Mỗi tấm vách đá là những bức tranh chạm khắc công phu hình tứ linh, tứ quý, tứ đồ, phía ngoài là hình chữ thọ tròn. Trên các cột trụ được trang trí hình búp sen, cây đèn. Bốn cột trụ bên cạnh cổng to lớn vững chãi, đỉnh cột là hàng nghê đứng chầu. Dọc bờ tường được phủ bằng những thanh đá lớn nhưng tạo tác mềm mại có tính chất trang trí rất kiểu cách.
Theo nhận xét của các nhà nghiên cứu thì Nhà thờ Chính tôn của Vũ tộc Ngọc Quan là một công trình kiến trúc độc đáo, không chỉ có ý nghĩa về mặt tâm linh, giáo dục truyền thống mà còn có giá trị nghệ thuật đặc sắc, đồng thời còn mang giá trị lịch sử, văn hóa của một dòng họ từng được xem là Danh gia vọng tộc, một làng quê văn hiến có lịch sử hàng ngàn năm trước.
Đại biểu HĐDH Vũ – Võ tỉnh Bắc Ninh về dâng hương tại Lăng mộ họ Vũ Ngọc Quan – Lương Tài.
Bước vào những ngày đầu tiên của thập kỷ mới, họ Vũ Ngọc Quan có thêm một công trình tri ân tiên tổ. Đây là sự báo đáp của cháu con hôm nay với các bậc Liệt Tổ đã sinh thành, tạo phúc, ban ân trạch cho cháu con làm nên một họ Vũ Ngọc Quan lớn mạnh ngày nay. Công trình mãi mãi là niềm tự hào của các thế hệ cháu con Vũ tộc Ngọc Quan về nguồn cội, tổ tông. Cùng với hệ thống Từ đường, Lăng mộ Tổ, các di chỉ của dòng họ, công trình Nhà thờ đá Vũ tộc Chính tôn từ càng tăng thêm ý nghĩa giáo dục sâu sắc đối với cháu con Vũ tộc Ngọc Quan, là niềm cổ vũ, khích lệ cháu con tiếp tục phát huy truyền thống tổ tiên, giương cao ngọn cờ Nhân hậu – Trí tuệ của dòng tộc Vũ – Võ Việt Nam.
VŨ NGỌC HÒA
Phó Chủ tịch HĐDH Vũ – Võ tỉnh Bắc Ninh
Trích từ: Thông tin dòng họ Vũ – Võ Việt Nam 2021
